تعمّق, فرونگری یا فرانگری؟

برای اطلاع خوانندگان محترم مجله وزین نقدونظر باید عرض کنم که در شماره پاییز و زمستان 1382 آن مجله, به بررسی حدیث (اقوام متعمقون) پرداختیم و براساس احادیثی که واژه تعمّق و مشتقات آن را به کار برده اند, و نیز قرائن داخلی حدیث اثبات کردیم که تعمّق در احادیث مفهومی منفی دارد و به معنای از حدّ گشتن است. در شماره بهار و تابستان 1383 جناب حجةالاسلام والمسلمین عسکری سلیمانی اشکالاتی را بر این مقاله وارد کردند. بنده نیز در همان شماره به این اشکالات پاسخ دادم. برای نوشتن این پاسخ گذشته از بررسی اشکالات, اصل مسأله نیز دوباره بررسی شد و پس از بررسی, نگارنده نه تنها هیچ یک از اشکالات را وارد ندانست, بلکه شواهد جدیدی را نیز یافت که بخشی از آنها همراه با پاسخ به اشکالات در دفاعیه ذکر شد. مهم ترین بخش جدیدی که در مقاله دوم اضافه شد بررسی لغوی واژه تعمّق بود. در این بررسی به این نتیجه رسیدیم که در لغت عرب هم تعمّق به معنای منفی افراط در کار و در جایی که فایده ای در بر ندارد, به کار می رفته است, هرچند در مورد بحث لغوی ادعای عمومیت و اطلاق نکردیم, بلکه ادعای موارد متعدد یا نوع استعمال یاحداقل استعمال در برخی موارد کردیم. در آن مقاله پس از نقل شواهد لغوی آورده بودیم: (بدین سان, در لغت عرب هم, دست کم برخی از تعمّق ها, اگر نگوییم نوع تعمّق, حماقت دانسته شده, و حماقت در جایی است که انسان کاری را می کند که سودی ندارد, با این حال, بر آن کار اصرار دارد. و این همان افراط و از حدّ معقول و صحیح گذشتن است).1 با تتبّع دوباره در احادیث, حتی یک مورد هم یافت نشد که تعمّق به معنای مثبت و امروزی به کار رفته باشد. بنابراین, ادعا کردیم که مفهوم تعمّق در همه احادیث یافت شده معنایی منفی دارد. بدین سان اگر فرض کنیم در حدیث (اقوام متعمقون) معنای تعمّق از خود حدیث روشن نیست, باید به قرینه خانواده این حدیث, حکم کرد که در این حدیث نیز معنا همان است که در احادیث دیگر قصد شده است. گذشته از این که از خود حدیث و قرائن داخلی آن نیز روشن است که تعمّق معنای منفی دارد.